نقدی بر نمایش «مضحکه عجایب المخلوقات» کار هادی کیانی
برای شادی مردم
عرفان پهلوانی: نمایش «مضحکه عجایب المخلوقات» به نویسندگی و کارگردانی هادی کیانی، نمایشی دیگر از نمایش‌های چهل‌ویکمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر بود که شنبه هشتم بهمن 1401 شمسی مهمان سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر و میزبان تماشاگران تئاتر بود. یکی از نکته‌های بسیار بارز و برجسته درباره این اجرا، حضور پرشور و شمار تماشاگران بود. این حضور یک علت ویژه دارد؛ ایران و جهان امروز و روزگار ما، نیازمند شادی، کمدی و خنده است... این نیاز، روزبه‌روز بیشتر رخ می‌نمایاند و هنرمندی مؤثر و ماندگار خواهد بود که با برخورداری از دانش مخاطب‌شناسی، به این نیاز درون و پیرامون خود پاسخی درخور و شایسته دهد...
یکی از نوین‌ترین تعریف‌ها در محافل هنری پیرامون هنر می‌گوید: هنر یعنی تأثیر. این تأثیرگذاری رخ نخواهد داد، مگر آنکه ارتباط درست و ژرفی میان مخاطب و آفریده هنری ریخت یابد. بی‌گمان بهترین راه روزگار ما برای برقراری ارتباط با مخاطب و تأثیرگذاری زیباتر، کمدی است. فردریش دورنمات گفته آورده است: «در سده بیستم آن‌چنان از هراس‌های واقعی کرخت و بی‌حس شده‌ایم که تراژدی چندان اثری بر ما ندارد و فقط از راه برخورد با کمدی می‌توان تراژدی را بازیافت.» چه‌بسا این ویژگی سده بیستم، در سده بیست‌ویکم شدت بیشتری را یافته است.
کمدی جهان گسترده‌ای است. خود شیوه‌هایی دارد. می‌توان کمدی را هوشمندانه و با ظرافت طبع، هنرمندانه آفرید؛ همانند بسیاری از صحنه‌های نمایش «مضحکه عجایب المخلوقات». می‌توان یک نمایش کمدی را با یک نگاه سطحی‌نگرانه به شوخی‌های کلامی جنسی فرو کاهید؛ همچون اندکی از لحظه‌های نمایش «مضحکه عجایب المخلوقات». کمدی زیبا باید برخوردار از بداهه‌پردازی باشد؛ آن‌چنان‌که شماری از بازیگران نمایش مضحکه عجایب المخلوقات، ظریف و هوشمند، انرژی آن و لحظه تماشاگران را دریافت می‌کردند و به‌اندازه و به‌جا بداهه می‌گفتند؛ اما بداهه‌پردازی تنها رکن و مؤلفه کمدی نیست؛ آفرینش لحظه‌های کمیک نیازمند طراحی و برنامه‌ریزی است تا ریتم و تمپوی درست آن صحنه ریخت بیابند. همچون بسیاری از لحظه‌ها و صحنه‌های این نمایش که برخوردار از ریتم و تمپوی درخور و شایسته‌ای بودند.
کمدی یک دانش است: مجموعه‌ای از تکنیک‌ها که می‌توانند به برانگیختن عاطفهی خنده در تماشاگر بینجامند. همانند یکی تکرار و دیگری ماشینی عمل کردن موجود زنده که هر دو به علت کردار و رفتار و حتی گفتار به‌دوراز خرد انسانی کاراکتر یا کاراکترهای نمایش، تماشاگر را به خنده، این عاطفه زندگیبخش می‌رسانند. اینکه چرا این فرآیند، فرآیند واکنشی دور از خرد، خنده انسان را در پی دارد، نکته‌ای بارز است که اندیشمندان و پژوهشگران زمینه کمدی پیرامون آن فراوان گفته و نوشته‌اند.
نمایش مضحکه عجایب المخلوقات نمایشی بهره‌مند از شگردهای نمایش ایرانی است. یکی از این شگردها زن‌پوشی است. بازی دقیق، خوش انرژی، برخوردار از ریتم و تمپوی ستودنی، سرشار از ظرافت و جزییات، با تمرکز بالا، برخوردار از فن بیان و زبان بدن درخور کاراکتر خاله‌خانم که درواقع یک زن‌پوشی بود و بازیگری آقا به این نقش جان می‌بخشید، یکی از مؤلفه‌های مهم این نمایش است. دریافت این بازیگر از نقش و ارائه هنرمندانه او ستودنی و نیز به‌یادماندنی است.
از دیگر ویژگی‌های ستایش‌برانگیز نمایش مضحکه عجایب المخلوقات می‌باید که هماهنگی موجود در این آفریده هنری در بهره‌گیری از رکن‌ها و مؤلفه‌های فرهنگ و هنر ایرانی را یاد کرد. دکور این نمایش بازنمایانده گونه‌‍ای از معماری ایرانی است. طراحی صحنه این نمایش توانسته است افزون بر چشم‌نوازی و فضاسازی در بیشتر لحظه‌ها و صحنه‌ها کاربرد دراماتیک داشته باشد و نیز بر ایجاد دگرگونی دیداری و تنوع بصری طراحی میزانسن‌ها و حرکتهای نمایش، اثر مؤثری را می‌گذارد. نقاشی‌های به‌کاررفته در طراحی صحنه نمایش مضحکهی عجایب المخلوقات هم فضاساز، زیبا، چشم‌نواز و دارای کارکرد دراماتیک هستند؛ فقط ای‌کاش با نگاه بر اینکه رویدادگاه شماری از صحنه‌های نمایش مضحکه عجایب المخلوقات قهوه‌خانه هستند، در طراحی صحنه این نمایش از نقاشی‌هایی در پیوند با هنر پرده‌خوانی و هنر خیالی‌نگاری هم بهره ستانده شود.
طراحی حرکتهای نمایش مضحکه عجایب المخلوقات وام‌دار زیبایی‌شناسی حرکتهای موزون فولکلوریک چندین قوم ایران اهورایی است. حرکتهای موزون اقوام ایرانی، این دستافشانی‌ها و پایکوبی‌های شادانه را، می‌توان از دیدگاه نشانه‌شناسی رمزگشایی کرد و به دریافت و درک ژرف‌تری از این هنر ناب دست یافت. طراحی جامگان و موزیک این نمایش نیز برخوردار از ویژگی‌های زیبایی‌شناسانه فرهنگ و هنر ایرانی است که هر دو پیوند عمیق و ناگسستنی با سبک زندگی دیروز و امروز ایرانیان دارند.
ترانه‌های نمایش مضحکه عجایب المخلوقات از دیگر مؤلفه‌های به‌یادماندنی این نمایش است. چه ترانه‌ای که از خواص درمانی دم‌نوش‌ها و نوشیدنی‌های گیاهی می‌گوید و در پیوند با فضای قهوه‌خانه و شربت‌خانه است، چه ترانه‌هایی که یادآور نمایش‌های روحوضی و هنر پیش‌پرده‌خوانی، ضربی‌خوانی‌ها و بیات‌تهران‌خوانی‌ها، یادآور آفرینش‌های هنرمندانه و پویش‌های پژوهشانه زنده‌یاد استاد مرتضی احمدی هستند.
نمایش «مضحکه عجایب المخلوقات»، نمایشی برگرفته و برخاسته از فرهنگ‌عامه بسیاری از ایرانیان و در پیوند با همین مردم است که شادی و آرامش، امید و انگیزه را حق خویش می‌دانند. این نمایش ادای احترامی به ایرانیان است که در درازنای تاریخ، رندانه و آگاه، شاد و شیدا، از حق خویش در برابر ستم و بیداد زمانه دفاع می‌کنند...